Trikala Day Καθημερινή Ηλεκτρονική Εφημερίδα των Τρικάλων
Εισαγωγή
Στο παρόν άρθρο γίνεται μια προσπάθεια ερμηνείας των όρων «ψωμί», «παιδεία», «ελευθερία» βασικού συνθήματος των φοιτητών της εξέγερσης του Πολυτεχνείου το 1973, Σκοπός είναι να αναδειχθεί το γεγονός ότι μπορεί να αποτελέσει καταλύτη και ενισχυτή διαδικασιών στην σημερινή Ελλάδα της κρίσης. Για την ερμηνεία των δύο πρώτων όρων θα γίνει χρήση των θεωριών της ιεράρχησης των αναγκών και της κριτικής παιδαγωγικής, Για την έννοια της ελευθερίας γίνεται η παραδοχή ότι, για να είναι κάποιος ελεύθερος πρέπει να υπάρχει η σύνδεση όλων των τύπων που χαρακτηρίζουν την ελευθερία του.
Ο όρος «ψωμί» υπό το πρίσμα της θεωρίας της ιεραρχίας των αναγκών
Θεμελιωτής της συγκεκριμένης θεωρίας είναι ο Abraham Maslow (1968, 1970, όπ.αναφ. στο Κάντας, 1998), κύριος εκπρόσωπος της ανθρωπιστικής ψυχολογίας, που προσπάθησε να ιεραρχήσει τις ανθρώπινες ανάγκες σε ένα λογικά δομημένο σύστημα. Υποστήριξε πως οι ανάγκες του ανθρώπου βρίσκονται σε μια σειρά προτεραιότητας, που παίρνει τη μορφή πυραμίδας. Στη βάση της βρίσκονται οι βιολογικές ανάγκες, βασικές για την επιβίωση, έπονται οι ανάγκες για ασφάλεια και προστασία, δηλαδή για σταθερότητα και ελευθερία από φόβο και άγχος. Ακολουθούν στο επόμενο επίπεδο οι κοινωνικές ανάγκες, που αναφέρονται στην αίσθηση ότι ανήκει σε ένα κοινωνικό σύνολο και απολαμβάνει αγάπη και φροντίδα από το περιβάλλον του. Στο επόμενο στάδιο εντάσσονται οι ανάγκες του σεβασμού και της εκτίμησης, που περιλαμβάνουν το σεβασμό προς τον ίδιο του τον εαυτό και τους άλλους αλλά και το σεβασμό των άλλων προς το πρόσωπό του. Τέλος, στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκεται η ανάγκη κάθε ατόμου για αυτοπραγμάτωση, δηλαδή για ανάπτυξη του συνόλου των ικανοτήτων και δυνατοτήτων του, της δημιουργικότητας και της αυτοέκφρασής του (Κάντας, 1998). Η ανάγκη για αυτοπραγμάτωση αναπτύσσεται μόνο εφόσον το άτομο έχει ικανοποιήσει όλες τις προηγούμενες ανάγκες του στο μέγιστο δυνατό βαθμό. Τέλος, όταν ικανοποιηθεί η ανάγκη της αυτοπραγμάτωσης, το άτομο δε σταματά τις προσπάθειές του, αλλά επιχειρεί νέες προσπάθειες αυτοπραγμάτωσης ( Berry & Houston, 1993).
Η ανάγκη για την ικανοποίηση των αναγκών σε κάθε επίπεδο είναι αυτό που δημιουργεί το κίνητρο για την ανάληψη δράσης. Η ικανοποίηση των αναγκών ξεκινά από τη βάση της ιεραρχίας (προφανώς για λόγους επιβίωσης) και προχωρά προς τα υψηλότερα επίπεδα. Προκειμένου η θεωρία να ερμηνεύσει πώς ακριβώς η συμπεριφορά (η δράση) ενεργοποιείται από τις ανάγκες, προτείνει την Υπόθεση της μείωσης της έντασης. Σύμφωνα με αυτή, όταν μια ανάγκη στερείται ικανοποίησης προκαλεί ένταση στο άτομο. Τότε το άτομο καταφεύγει σε μια ορισμένη συμπεριφορά, δηλαδή αναλαμβάνει δράση, με στόχο τη μείωση της έντασης. Η δράση διατηρείται μέχρι τελικά να μειωθεί η ένταση (δηλαδή, ως την ικανοποίηση της ανάγκης). Βασική ιδέα της θεωρίας είναι η Προτεραιότητα των αναγκών. Η χαμηλότερη ανάγκη είναι αυτή που ενεργοποιείται (προς ικανοποίηση) πρώτη από τη στέρηση. Κατόπιν, η ικανοποίηση αυτής θα ενεργοποιήσει την αμέσως επόμενη κι αυτό αποτελεί μια συνεχώς επαναλαμβανόμενη διαδικασία. Τέλος, όταν ικανοποιηθεί η ανάγκη της αυτοπραγμάτωσης, το άτομο δεν σταματά τις προσπάθειές του, αλλά επιχειρεί νέες προσπάθειες αυτοπραγμάτωσης (Berry & Houston, 1993). Σε φιλοσοφική βάση, βέβαια, τίθεται το ερώτημα αν η ανάγκη της αυτοπραγμάτωσης ικανοποιείται ποτέ, καθώς και ποιο είναι το πραγματικό της νόημα. Για τους περισσότερους ανθρώπους αποτελεί συνεχή επιθυμία και επιδίωξη, αποτελώντας έτσι ένα συνεχές κίνητρο (Κάντας, 1998).
Ο όρος «παιδεία» υπό το πρίσμα της κριτικής παιδαγωγικής
Σήμερα, όσο ποτέ άλλοτε, η μαθητική κοινότητα θα πρέπει να προετοιμάζεται για τη διαχείριση της τεράστιας ποσότητας πληροφοριών που δέχεται καταιγιστικά από το διαδίκτυο και τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Θα πρέπει, επίσης, να προετοιμάζεται για τη διαχείριση σύνθετων προβλημάτων, που σχετίζονται με τη διαρκή αλλαγή σε κάθε τομέα της κοινωνικής ζωής που απλώνεται από τη δομή της οικογένειας μέχρι τη διαχείριση του πλανήτη.
Το εκπαιδευτικό σύστημα της Ελλάδας πρέπει πρωτίστως να σκοπεύει στην ισορροπημένη συναισθηματική, σωματική και πνευματική ωρίμανση και ανάπτυξη των μαθητών, η οποία επιδιώκεται με τον αναπροσανατολισμό των ποιοτικών χαρακτηριστικών της διδασκαλίας. Ο στόχος αυτός μπορεί να πραγματοποιηθεί με ποικίλες διδακτικές και παιδαγωγικές μεθόδους, καθώς και με την εισαγωγή δραστηριοτήτων, που θα αναπτύσσουν τη αυτογνωσία, τον διάλογο, την κριτική σκέψη, την ελευθερία, την δημοκρατία, την ελευθερία λόγου γενικότερα, τον σεβασμό στη διαφορετικότητα, που είναι πολύ συχνό πρόβλημα στην εποχή μας, καθώς επίσης και την ανακαλυπτική μάθηση και γνώση, τις ηθικές αξίες, την ικανότητα στη λήψη αποφάσεων και τέλος την ευαισθητοποίηση σε κοινωνικά θέματα. Επίσης, χρειάζεται να προσανατολιστεί στο να αναπτύσσει κάθε πτυχή της προσφερόμενης επιστήμης και τεχνολογίας και στην καλλιέργεια της ικανότητας κάθε ατόμου για κριτική προσέγγιση και αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών πληροφορίας και επικοινωνιών. Πολύ σημαντικό είναι επίσης να επιδιώκει την καλλιέργεια της συνείδησης του ευρωπαίου πολίτη μέσα από την ταυτόχρονη προσπάθεια για κοινωνική συνοχή και διατήρησης της εθνικής ταυτότητας.
Η Κριτική Παιδαγωγική επιδιώκει να χειραφετήσει τους εκπαιδευτικούς από άκριτα καθιερωμένες αντιλήψεις. Το υποκείμενο, αποκτώντας συνείδηση της εσωτερικευμένης θεωρίας του, τη μετατρέπει μέσω της μόρφωσης σε πρακτική δύναμη. Η σχέση θεωρίας-πράξης δεν είναι ευθύγραμμη και κανονιστική. Ο ρόλος της θεωρίας δεν περιορίζεται στο να προδιαγράφει και να επιβάλλει κατευθύνσεις στην πρακτική δραστηριότητα. Η γνώση για την Κριτική Παιδαγωγική δεν είναι μεταφορά έτοιμων πακέτων αλλά παραγωγή από τον εκπαιδευτικό και τους μαθητές από κοινού (Χατζηγεωργίου, 2008, Γούναρη & Γρόλλιος, 2010).
Η κουλτούρα, την οποία πρέπει να ανακαλύψουμε, δε βρίσκεται ούτε στην παραδοσιακή εκπαίδευση ούτε στην εξειδίκευση, όπως εφαρμόζεται σήμερα στο εκπαιδευτικό μας σύστημα. Ο τεμαχισμός της γνώσης, ακόμη και αν είναι επιστημονικός (ύλη, τομείς, παραδόσεις, μαθήματα κ.λ.π.), δε βοηθά το άτομο να αποκτήσει μια αντίληψη του συνόλου των προβλημάτων της κοινωνίας. Η γνώση, η οποία είναι προσανατολισμένη προς το παρελθόν, δεν είναι χρήσιμη σήμερα όπου τα προβλήματα συσσωρεύονται ασταμάτητα.
Θα πρέπει να προσανατολίσουμε την εκπαίδευση προς την απόκτηση μιας εξελικτικής κουλτούρας, δηλαδή μιας μόρφωσης η οποία να ευνοεί την πραγματική οικολογική και κοινωνική συνείδηση. Δεν καλούμαστε πια να μαθαίνουμε αλλά να μάθουμε να βλέπουμε την καταλληλότητα των γνώσεων, όταν τις αποκτούμε, σε ό,τι αφορά την επίλυση των μακρο-προβλημάτων μας. Σύμφωνα με την Κριτική Παιδαγωγική μορφωμένο είναι το άτομο το οποίο μπορεί να ρυθμίσει τα προβλήματα της κοινωνίας και όχι το άτομο το οποίο εκθέτει τη δική του γνώση του παρελθόντος.
Δοκιμή πάνω στις έννοιες της ελευθερίας
«Ο κόσμος δεν είχε ποτέ έναν καλό ορισμό για την λέξη «ελευθερία »[…] Όλοι διακηρύσσουμε ότι είμαστε υπέρ της ελευθερίας. όμως, ενώ χρησιμοποιούμε την ίδια λέξη, δεν εννοούμε το ίδιο πράγμα […]» (Αβραάμ Λίνκολν).
Έννοιες της Ελευθερίας:
Αρχαιοελληνική σημασία: ελεύθεροι και ανελεύθεροι (π.χ. αριστοκράτες – δούλοι)
Πολιτική ελευθερία: επιλογή κυβέρνησης, νομοθεσίας και διοίκησης (άνιση με την ατομική ελευθερία)
Εσωτερική ελευθερία: πράττω κάτω από ώριμη βούληση και λογική
Δυναμική ελευθερία: δυνατότητα ικανοποίησης όλων των ανθρώπινων επιθυμιών (ψευδαίσθηση;)
Ταύτιση ελευθερίας και πλούτου: πλούσιος δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη και ελεύθερος….
Αρνητικά δικαιώματα: στερούν από κάποιο το δικαίωμα να ενεργεί κατά τέτοιο τρόπο που να στερεί από κάποιον άλλο το δικαίωμα να πράττει ελεύθερα (π.χ. τα πολιτικά δικαιώματα – διασφαλίζουν τα όρια της ελευθερίας των πολιτών και του κράτους)
Θετικά δικαιώματα: παρέχουν το δικαίωμα σε κάποιον να πράττει ηθικά (δημόσια εκπαίδευση, κοινωνική ασφάλιση)
Θετική και αρνητική ελευθερία…
Συνεπώς, για να είναι κάποιος ελεύθερος πρέπει να υπάρχει η σύνδεση όλων των τύπων που χαρακτηρίζουν την ελευθερία του… «Ελεύθερο άτομο θεωρείται το άτομο που υπόκειται στους ίδιους νόμους με τους συμπολίτες του, προστατεύεται από αυθαίρετη στέρηση των δικαιωμάτων του, επιλέγει την εργασία του και είναι ικανό να κατέχει και να αποκτά ιδιοκτησία».
Συμπεράσματα
Η οικονομική κρίση προκαλεί δραματικές επιπτώσεις στην κοινωνική ζωή, δεδομένου ότι η μείωση ή και η απουσία εισοδήματος προκαλεί απώλειες στην ευημερία και ωθεί μεγάλα τμήματα του πληθυσμού στη φτώχεια. Η οικονομική κρίση στην Ελλάδα επηρεάζει και το σχολείο. Μεγάλη μερίδα μαθητών δεν μπορούν να ικανοποιήσουν τις βιολογικές ανάγκες και τις ανάγκες για ασφάλεια και προστασία, που αποτελούν τη βάση της πυραμίδας του Maslow. Ταυτόχρονα μεγαλώνουν σε ένα εκπαιδευτικό σύστημα που αποπροσανατολίζει τον μαθητή και υπονομεύει τον τρόπο σκέψης και συμπεριφοράς του, τις επιδιώξεις, τις επιθυμίες και τις βιοτικές του προτεραιότητες. Εύκολα γίνεται αντιληπτό, ότι οι σημερινοί μαθητές και απόφοιτοι πολύ δύσκολα θα οδηγηθούν στην κορυφή της πυραμίδας, για να ικανοποιήσουν τις ανώτερες ανάγκες (του σεβασμού, της εκτίμησης και της αυτοπραγμάτωσης), που αποτελούν και τη βάση μιας πραγματικά ελεύθερης κοινωνίας πολιτών.
Βιβλιογραφικές αναφορές
Berlin, I. (2001). Τέσσερα δοκίμια περί ελευθερίας, μτφρ. Γ. Παπαδημητρίου. Αθήνα: Scripta.
Berry, L., M. & Houston, J. P. (1993). Psychology at work. Madison: Brown & Benchmark.
Γούναρη, Π. & Γρόλλιος Γ. (επιμ.) (2010). Κριτική Παιδαγωγική: μια συλλογή κειμένων. Αθήνα: Gutenberg.
Κάντας, Α. (1998). Οργανωτική – Βιομηχανική Ψυχολογία. Κίνητρα – Επαγγελματική ικανοποίηση – Ηγεσία. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.
Mill, T. S. (1983). Περί Ελευθερίας, μτφρ. Ν. Μπαλής. Αθήνα:Επίκουρος.
Χατζηγεωργίου, Γ. (2008). Ο εκπαιδευτικός ως ερευνητής: ένας βασικός ρόλος από τη σκοπιά της Κριτικής Παιδαγωγικής, στο Σβολόπουλος, Β. (επιμ.), Σύνδεση εκπαιδευτικής έρευνας και πράξης: η ακαδημαϊκή πλευρά. Αθήνα: Ατραπός.
Κατσίκας Νικόλαος
Εκπαιδευτικός
Διευθυντής 1ου Σ.Δ.Ε. Τρικάλων
